نوشته شده توسط حمیدرضا سهیلی فرد

بذر بعنوان اندام اصلي تكثير و بقاي گياهان زراعي و مهمترين نهاده توليد محصولات زراعي، نتيجه پژوهش هاي به نژادي و به زراعي و عامل دستيابي به پتانسيل واقعي عملكرد كمي و كيفي يك ژنوتيپ محسوب مي شود.

بنابراين و با توجه به نياز به بذر براي توليد هرمحصول زراعي و اهميت كيفيت بذر و رابطه آن با توليد محصول، برنامه تكثير و كنترل و گواهي بذر اهميت ويژه اي در ارتباط با حفظ ويژگي ها و اصالت ژنتيكي يك رقم و تامين ميزان بذر مورد نياز كشاورزان دارد. از اينرو كنترل و گواهي بذر بايد برمبناي يك دستور العمل اجرايي مدون و منطبق با معيارهاي لازم براي دستيابي به توليد بذر داراي كيفيت مطلوب صورت پذيرد.

صنعت بذر با گسترش توان تولید ، افزایش راندمان ، سرعت تولید ارقام جدید و حفظ خلوص ژنتیکی این ارقام ، نقش حیاتی در این انقلاب بر عهده داشت.

گیاهانی که از بذور صدمه دیده فیزیولوژیک تولید می شوند دارای رشد کم بوده و بذوری را که تولید می کنند دارای قدرت حیاتی پایین می باشند.البته استفاده از روشهای نامناسب در برداشت و خشک کردن هم اثر زیادی بر روی قدرت حیاتی بذر داشته که به مرور زمان قدرت جوانه زدن گیاه را نقصان می دهد و باعث تولید انبوه گیاهان ناقص نیز می شود.

این نوع گیاهان ناقص در کشت اصلی به عنوان علف هرز به علت استفاده از مواد غذایی ، و نیز جلوگیری از تابش نور به گیاه اصلی باعث کاهش محصول می گردند.این نوع گیاهان حتی بوسیلة علف کش هم قابل کنترل نمی باشند.اثرات منفی این گونه گیاهان حتی در مقایسه با علفهای هرز بیشتر بوده و درصد کاهش محصول که از طریق وجود این گیاهان در کشت اصلی حاصل می شود بین 20-5 درصد برآورد گردیده است. اثر عوامل مؤثر و صحیح در کشاورزی بخصوص در مورد بذر و نهال قابل ملاحظه است.

مقدمات تهیة بذر گواهی شده در ایران و توزیع بذر مرغوب بین کشاورزان به مقدار زیاد از سال 1330(1951میلادی) شروع شده است.در سال مذکور وزارت کشاورزی با تهیه و توزیع واریته های اصلاح شدة گندم ریحانی ، شاه پسند ، ایتالیایی و جو رقم«کالیفرنی»اقدام نمود. بذور مادری ارقام مذکور در مؤسسات اصلاح بذر کرج و ورامین تهیه و مراحل اولیه ازدیاد نیز در املاک استیجاری کرج و ورامین انجام و پس از ازدیاد اولیه از روی اصول تعویض بذر، بذور مذکور را با گندمهای نامرغوب محلی در شهرستانها و بخش های کشاورزی تعویض نموده و گندمهای محلی را به ادارة غلات محل فروخته و اعتبار ضرر و زیان حاصل از تعویض بذر را دولت تأمین نمود.

این روش از سال 1330تا1336 ادامه داشت و در این مدت حدود 2000 تن گندم و جو در نقاط مختلف کشور با گندمهای بومی تعویض و نتیجة رضایت بخشی حاصل گردید. در سال 1335 وزارت کشاورزی تصمیم گرفت بذر گواهی شده را به مقدار زیاد بین کشاورزان توزیع نمایند و در همان سال فکر تأسیس ادارة تهیة بذر گواهی شده برای اولین بار بوجود آمد.به دنبال این تصمیم چند نفر از کارشناسان وزارت کشاورزی به منظور تکمیل معلومات در رشتة اصلاح بذر غلات ، پنبه ، سبزی و سیفی ، چغندر قند و تهیة بذر گواهی شدة این محصولات به خارج از کشور اعزام شدند. در سال 1338 با تأسیس مؤسسة اصلاح و تهیة نهال و بذر مسؤلیت تهیه و توزیع بذور محصولات مهم کشاورزی و همچنین تولید نهالهای اصلاح شده و گواهی شده و در اختیار کشاورزان قرار می دهد.

همچنین در سال 1314 بنگاه اصلاح و تهیة بذر چغندر قند تأسیس شد که بذر مادری را تولید می نمود. تولید بذر در مناطق مصرف: تولید بذر بسیاری از گیاهان زراعی در همان مناطق کاشت اقتصادی آنها صورت می گیرد.به عنوان یک قاعدة کلی وقتی که در منطقة مصرف می توان به اندازة کافی بذر با کیفیت بالا تولید کرد بهتر است این کار را انجام داد .معمولاً عملکرد ارقام گیاهان زراعی در مناطقی که با آن سازگاری دارند بیشتر است.

نقش و اهميت كنترل و گواهي بذر

نقش و اهميت كنترل و گواهي بذر با توجه به نقش با اهميت بذر اصلاح شده در توسعه كشاورزي نوين و ارتباط تأمين آن با اجراي صحيح برنامه كنترل و گواهي بذر بيش از پيش مشخص مي گردد. بذر اصلاح شده ابزاري براي انتقال تكنولوژيهاي نوين توليد محصول و ابزاري بنيادين براي تحقق امنيت غذايي، با تأمين پايداري توليد محصولات زراعي به ويژه در مناطق در معرض شرايط نا مناسب توليد بوده و از اينرو ابزاري مناسب براي بهبود سريع كشاورزي محسوب مي شود.

تعريف كنترل و گواهي بذر

كنترل و گواهي بذر(Seed certification) از ديدگاه علمي فرآيندي سازمان يافته و طراحي شده براي تكثير تأمين توأم با حفظ كيفيت ذاتي بذر اصلاح شده ارقام برتر گياهان زراعي مورد نياز كشاورزان است. از ديدگاه قانوني كنترل و گواهي بذر نظامي منطبق با قانون بذر هر كشور براي كنترل كيفيت توليد و تكثير بذر مي باشد . هدف برنامه تكثير و كنترل و گواهي بذر

هدف برنامه تكثير و كنترل و گواهي بذر

هدف يك برنامه تكثير و كنترل و گواهي بذر تامين كميت كافي بذر داراي كيفيت مطلوب يك رقم اصلاح شده(Cultivar) مي باشد. بنا به تعريف رقم اصلاح شده گروهي از گياهان است كه با توجه به خصوصيات ظاهري، فيزيولوژيكي، سيتولوژيكي و شيميايي از ديگر گروه ها قابل تمايز بوده و داراي يكنواختي كافي بوده و طي روند تكثير اين خصوصيات آن پايدار مي ماند. اين هدف درطي مراحل تكثير طبقات مختلف بذر(Seed classes) و براساس معيارهاي مصوب(استانداردهاي ملي بذر هرمحصول) محقق مي شود. طبقات بذر و استانداردهاي كيفي هريك از اين طبقات اجزاي اصلي سيستم كنترل و گواهي بذر مي باشند. سيستم كنترل و گواهي بذر مبتني بر اجراي راهكارهاي نظارتي ضروري ارزيابي كيفيت بذر توليد شده(بر مبناي استاندارد هاي ملي) مي باشد كه مبتني بر نيازهاي ملي تدوين گرديده و بمورد اجرا گذاشته مي گردند. براين اساس برنامه كنترل و گواهي بذر از طرف موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال كه براساس قانون بذر كشور(مصوب 1382) متولي كنترل و گواهي بذور توليدي كشور مي باشد، تدوين و ابلاغ شده و برحسن اجراي آن نظارت دارد. يك برنامه توليد و تكثير بذر زماني موفقيت آميز است كه بتواند مقدار كافي و قابل دسترس از بذر داراي كيفيت مطلوب را در زمان مقتضي و با هزينه قابل قبول در محل ايكه مورد نياز است، توليد نمايد.

انواع تکثیر در گیاهان

تکثیر یا ازدیاد نباتات یا plant propagation عبارتست از افزایش در مقدار گیاهان با استفاده از روشهای جنسی sexual و یا غیر جنسیAsexual و هدف اصلی آن علاوه بر افزودن بر تعداد گیاهان نگهداری ساختمان ژنتیک یا ژنوتیپ Genotype یک گیاه بخصوص می باشد.

تکثیر جنسی Sexual :

شامل ازدیاد بوسیلة بذر در گیاهان گلدار یا ازدیاد بوسیله هاگ در گیاهان بی گل است. بذر از رشد سلولی که از تلاقی گامت نر و ماده پدید آمده است تشکیل گردیده و بنابراین گیاهان حاصله دارای ساختمان ژنتیکی جدیدی می باشند و این نوع تکثیر از مزیت صفات ژنتیکی دو والد استفاده می کند.تکثیر بوسیلة بذر معمولاً ارزانتر وآسانتر از سایر روشهاست و بنابراین تا حد امکان مورد استفاده قرار می گیرد اما محدودیتهایی در کاربرد این روش وجود دارد که بیشتر در گیاهان باغی است.مثلاً میوه هائی مانند انگور و پرتغال بی هسته و موز و گیاهان زینتی بخصوص تولید بذر نمی کنند و یا گیاهان حاصل از بذر سیب ، آلو هلو و غیر ژنتیکی شدیدی نشان میدهند و گیاهان با کیفیت بسیار پائین پدید می آورند.

تکثیر غیر جنسی Asexual :

تولید یک گیاه کامل از یک یاخته cell ، بافتTissue ،اندامOrgan یا اندامهای یک گیاه مادری که ساختمان ژنتیکی گیاه مادر یا والد در نتایج تکرار می شود.بطور کلی چون هر یاخته گیاهی حاوی کلیه اطلاعات ژنتیکی لازم برای تولید یک گیاه کامل می باشد.بنابرایناز نظر عملی ایجاد یک گیاه کامل حتی از یک سلول امکانپذیراست.وتکثیر غیر جنسی شامل :

• قلمه زدن catting :که خود شامل قلمه ریشه،ساقه.برگ و قلمه جوانه و برگ می باشد.
• پیوند زدن Grafting :که خود شامل پیوند جوانه ای،پیوند شاخه و پیوند شاخه قطع نشده از پایه مادری است و هریک انواع مختلفی دارد.
  
• تقسیم Division :با استفاده از ساقه رونده،ساقه زیرزمینی یا ریزوم،غده،ریشه گوشتی و یا طوقه و همچنین پاجوش یا تنه جوش ممکن است انجام شود.
  
• خوابانیدن Layering :شامل خواباندن ساده،انتهائی،شیاری،مارپیچی،تپه ای و هوائی یا چینی است.
  
• جداسازی Separation :با استفاده از پیاز و یا پیاز توپر ممکن است انجام گیرد. منشأ بذر و بیولوزی آن بذر عبارتست از یک گیاه زنده رشد نکرده که در نتیجه سلسله فعالیت های پیچیده و رشد و نمو بوجود می آید.بدین ترتیب که از نظر فیزیولوژی در کلیه گرده چهار حفره وجود دارد که حاوی تعداد بسیاری سلول میکروسپور(Microspore Cells) یا سلولهای مادری گرده (Mother Cells Pollen ) هستند

طبقات مختلف بذر

درحال حاضر طبقات بذر گياهان زراعي مختلف مبتني بر استانداردهاي ملي متفاوت بوده ولي معمولاً شامل 4 طبقه : 1- نوكلئوس(هسته اوليه)، 2 - سوپر اليت(پايه)، 3- اليت (مادري)، 4 - گواهي شده مي باشد.

طبقه بذر هسته اوليه يا نوكلئوس (B.S ) Seed Breeder

اين طبقه بذر توسط بهنژادگر اصلاح و تكثير مي گردد و ممكن است يك رقم جديدي بوده و يا از ارقام متداول كشور باشد كه هر ساله از توده گياهي مربوطه گزينش شده و معمولاً ميزان آن ناچيز بوده و تحت نظارت موسسه تحقيقات پنبه كشور تكثير و كنترل و گواهي مي گردد.

طبقه بذر پايه يا سوپر اليت (F.S) Foundation Seed

اين طبقه از تكثير طبقه هسته اوليه با مسئوليت و تحت نظارت موسسه تحقيقات اصلاح كننده گياه تكثير، كنترل و گواهي مي شود و ميزان آن بيش از بذر هسته اوليه مي باشد.

طبقه بذر مادري يا اليت Registered Seed(R.S.)

اين طبقه بذر نخستين طبقه بذر تجاري محسوب مي شود و درسطح نسبتاً وسيع و توسط پيمانكاران توليد بذر توليد مي شود و موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال حسب وظايف قانوني كليه مراحل توليد آنرا تحت نظارت دقيق قرارداده و بذور واجد شرايط استاندارد را گواهي خواهد نمود.

طبقه بذر گواهي شده: (C.S) Certified Seed

محصول اين طبقه، طبقه بذري مورد كاشت زارعين بوده كه درحجم زياد و از تكثير طبقه بذر اليت توليد شده بدست مي آيد و طبقه اصلي بذر تجارتي كشور محسوب مي شود. مزارع اين طبقه بذر توسط موسسه تحقيقات ثبت و گواهي بذر و نهال و يا ناظرين مورد تائيد اين موسسه از بخش خصوصي نظارت و كنترل و گواهي مي گردد.